2025 жылғы 26 қазан күні Бішкек қаласында Қырғызстан медиаторларымен жұмыс жиналысы өтті. Шара барысында Қырғызстан Ұлттық медиаторлық орталығының жетекшісі Гүлсина Жолдошбековна Кожоярова, Ташкент медиаторлық орталығының жетекшісі Диёрбек Кимсанов, Түркі әлемі медиаторлары қауымдастығының төрағасы Якуп Эрикель және МПЦ жетекшісі Жандильда Жакупов (Қазақстан) сөз сөйледі.

Қырғызстан, Қазақстан және Өзбекстан медиаторлық орталықтары Орталық Азия медиаторлары консорциумы құрамына кіреді. Биыл консорциум төрағасы – Г. Ж. Кожоярова.

Жиналыста осы елдерде медицияны дамыту мәселелері, сондай-ақ 2025 жылғы 30 мамырда Гонконгте (Қытай) қол қойылған Халықаралық медиция конвенциясы қаралды.

Орталық Азия медиаторлары консорциумы құрамындағы медиаторлық орталықтардың жетекшілері келесі жылға арналған стратегиялық жоспарға қол қойды. Жоспарға Қырғызстан, Өзбекстан және Қазақстан қатысатын алдағы айларға арналған іс-шаралар енгізілген.

2025 жылғы 20 қазан күні Қазақстан, Қырғызстан және Түркия медиаторларының жетекшілерінен тұратын делегация Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне жұмыс сапарымен келді. Сапар барысында делегация университет музейін аралап шықты, онда тарихи құжаттар, фотоархивтер және түркі халықтары туралы ақпарат орналастырылған. Кейін құқық факультетінің оқытушылары және деканатымен кездесу өтті.

Сапардың басты мақсаты — ЕҰУ ректоры Ерлан Батташевич Сыдыковпен кездесу болды. Ректор медиция институтының жастар ортасындағы және білім беру ұйымдарындағы қақтығыстарды шешудегі маңыздылығын атап өтті, сондай-ақ медиция мәселелері бойынша ынтымақтастық жасау және «Muslihun» кітабын қазақ тіліне аударуға қолдау көрсету ниетін білдірді.

Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне сапар ұйымдастырғаны үшін профессор Нэля Лукпановна Шапековаға алғысымызды білдіреміз.

2025 жылғы 4 қарашада Туризм және спорт академиясында Олимпиадалық спорт және дене шынықтыру факультеттерінің студенттері үшін медиция бойынша қонақ дәріс өтті. Дәрісті МПЦ үйлестірушісі, тренер-медиатор Аида Заманбекова өткізді.

Дәріс барысында спикер медицияның негіздерін жан-жақты түсіндірді: негізгі принциптер, рәсімді жүргізу тәртібі және әртүрлі дауларды шешуде медиатордың рөлі.

Студенттер тақырыпқа ерекше қызығушылық танытты — белсенді түрде сұрақтар қойып, қақтығыстар мысалдарын талқылады және оларды шешудің ықтимал жолдарын ұсынды.

2025 жылғы 20 қазан күні медиаторлық орталықтардың жетекшілері — Якуп Эрикель (Түркия), Жандильда Жакупов (Қазақстан) және Авазбек Шамшиев (Қырғызстан) Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Құқық факультетінде қонақ дәрістер өткізді.

Спикерлер өз елдеріндегі медицияның дамуы ерекшеліктерін таныстырды, медиаторлардың жұмысындағы практикалық құралдармен бөлісті және дауларды шешу саласындағы маманның негізгі міндеттерін ашып көрсетті.

Дәрістер барысында студенттерге медиатор болуға кімнің құқығы бар, қандай жағдайларда онымен хабарласуға болады, сондай-ақ медиатор біліктілігін қалай алу және оны құқықтық мамандықпен үйлестіру мәселелері түсіндірілді.

Іс-шара ЕҰУ омбудсмені, медицина ғылымдарының докторы, профессор Нэли Лукпановна Шапекованың бастамасымен ұйымдастырылды.

2025 жылғы 25 қазан күні Қырғызстан Ж. Баласағұн атындағы Ұлттық университетінің шақыруымен МПЦ жетекшісі Жандильда Жакупов пен МПЦ үйлестірушісі Аида Заманбекова Бішкек қаласында университеттің 100 жылдығына арналған салтанатты шараға қатысты. Мереке кезінде Қырғызстан Президенті әкімшілігі КНУ ректорына «Манас» мемлекеттік орденін табыс етті.

Шарадан кейін медиаторлық орталықтардың басшылары — Жандильда Жакупов (Қазақстан), Диёрбек Кимсанов (Өзбекстан) және Түркі әлемі медиаторлары қауымдастығының төрағасы Якуп Эрикель (Түркия) — құқық факультеті студенттері үшін медиция бойынша қонақ дәрістер өткізді. Дәрістер интерактивті форматта ұйымдастырылып, қатысушылар арасында үлкен қызығушылық тудырды.

TDAB жетекшісі Якуп Эрикель студенттерді келесі жылы Анкараға медицияға арналған шараға қатысуға шақырды.

Қырғызстан, Қазақстан және Түркия медиация орталықтарының басшылары құрамынан тұрған делегация Астанадағы TRT Түрік телерадиокорпорациясының студиясына барып, Қазақстандағы TRT өкілдігінің бас редакторымен кездесу өткізді.

Сапар барысында қатысушылар өңірдегі медиация институтын дамыту мәселелері бойынша пікір алмасып, дауларды реттеудің заманауи тәсілдері мен осы саладағы халықаралық ынтымақтастық туралы сұхбат берді.

2025 жылдың 21 қазанында медиаторлар делегациясы – МПЦ жетекшісі Жандильда Жакупов, Түркі әлемі медиаторлары қауымдастығының төрағасы Якуп Эрикель, Қырғызстан Ұлттық медиаторлар орталығы Ош филиалының жетекшісі Авазбек Шамшиев және МПЦ үйлестірушісі Аида Заманбекова Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне барды.

Қонақтар Астана жоғары оқу орындарының студенттік омбудсмендеріне медиация бойынша дәрістер өткізді. Қатысушылар естелік сыйлықтар мен кітаптар алып, дауларды реттеу бойынша практикалық ұсыныстарға ие болды.

Іс-шара ЕҰУ омбудсмені, медицина ғылымдарының докторы, профессор Нэля Шапекованың ұйымдастыруымен, Астана студенттер альянсының қолдауымен өтті.

ХҚҚО Президенті Жандильда Жакупов Түркі әлемі медиаторлар қауымдастығы (TDAB) делегациясы құрамында Түркия Республикасы Жоғарғы соты төрағасының орынбасары Адем Албайрактың қабылдауында болды.

Кездесу барысында тараптар түркі әлемі елдеріндегі сот жүйесін және медиация институтын дамыту мәселелерін талқылады. Ерекше назар Қазақстан мен Түркия арасындағы дауларды баламалы шешу саласындағы тәжірибе алмасуға, сондай-ақ екі елдің сот және медиация құрылымдары арасындағы ынтымақтастықты одан әрі нығайту перспективаларына аударылды.

Адем Албайрак түркі мемлекеттерінің заңгерлік кәсіби қауымдастықтары арасындағы өзара іс-қимылды нығайтудың маңыздылығын атап өтіп, бұл үдерістегі TDAB пен ХҚҚО-ның маңызды рөлін ерекше көрсетті.

Жандильда Жакупов жылы қабылдау үшін ризашылығын білдіріп, ХҚҚО-ның құқықтық мәдениетті дамытуға және медиацияның халықаралық деңгейде тиімділігін арттыруға бағытталған бірлескен жобаларды іске асыруға дайын екенін атап өтті.

ХҚҚО Президенті Жандильда Жакупов халықаралық TDAB делегациясы құрамында Түркия Республикасының Бас прокурорымен өткен жұмыс кездесуіне қатысып, медиацияның дамуын талқылады.

Дауларды реттеудің тиімді құралы ретінде медиация Түркия Республикасының Бас прокуроры Мухсин Шентюркпен өткен Türk Dünyası Arabulucular Birliği (TDAB) делегациясының кездесуінде басты тақырыптардың бірі болды.

Кездесу барысында тараптар медиация институтын дамыту және танымал ету, түркітілдес елдердің құқықтық қауымдастықтары арасындағы ынтымақтастықты нығайту және тәжірибе алмасу мәселелерін талқылады.

Мухсин Шентюрк құқық саласындағы халықаралық өзара іс-қимылды кеңейтудің маңыздылығын атап өтіп, қақтығыстарды бейбіт жолмен шешу мәдениетін ілгерілетуге бағытталған TDAB бастамаларына қолдау білдірді.

Кездесу қатысушылары кәсіби байланыстарды дамыту және түркі әлемі елдерінің құқықтық ынтымақтастығын нығайтуға ықпал ететін бірлескен жобаларды іске асыру бойынша жұмысты жалғастыруға дайын екендіктерін растады.

2025 жылғы 15–16 қазан күндері Астанада XII Қазақстан Азаматтық форумы өтті — бұл мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы басты диалог алаңы болып табылады. Медиация секциясында МПЦ басшысы Жақупов Жандильда Қазақстандағы медиация институтын халықаралық тәжірибені ескере отырып реформалау қажеттігі туралы ұсыныстарымен сөз сөйледі. Секция қатысушылары оның ұсыныстарын қолдап, Қазақстандағы медиацияның болашағы туралы өз көзқарастарын білдірді.
Жақупов Ж.А.-ның сөз сөйлеу мәтіні:

Медиация институтын Қазақстанда дамыту жөніндегі ұсыныстар

Жақупов Жандильда
ХҚҰ «Халықаралық құқық қорғау орталығы» Президенті
Тренер-медиатор

Соңғы екі жылда Қазақстандағы медиация институты тиісті деңгейде дамып келе жатқан жоқ, тіпті біз жыл сайын ұсынып келе жатқан ұсыныстарға қарамастан. Орта Азия елдері медиация саласында жаңа даму кезеңіне өтіп жатыр: міндетті ақпараттық әңгімелер енгізілуде, медиация орталықтарының ұйымдастырушылық құрылымдары реформаланып жатыр, жаңа ережелер мен стандарттар бекітілуде және тағы басқа шаралар қабылдануда. Мен кәсіби медиаторлардың рөлін күшейту, біріккен медиаторлар палатасын құру және медиация саласындағы басқа да мәселелер бойынша өз ұсыныстарымды талқылауға ұсынғым келеді:

1. Дауларды сотқа дейінгі кезеңде шешуде медиаторлардың рөлін күшейту, соның ішінде қолданыстағы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы. 2016 жылдан бастап сот медиациясы дамып келеді, бірақ талап арыз берілгенге дейін тараптар заңгерлерге және адвокаттарға жүгініп, олардың қызметі үшін ақы төлейді, мемлекеттік баж төлейді, яғни сотқа жүгіну үшін бірқатар шаралар қабылданған. Сол себепті даулардың эскалациясын болдырмау және тараптарға материалдық және уақыттық шығындарды азайту мақсатында медиаторлардың сотқа дейінгі кезеңдегі жұмысы тиімдірек көрінеді. Мысалы, Әзірбайжанда еңбек, отбасылық, шаруашылық даулар бойынша медиатормен міндетті ақпараттық әңгіме сотқа дейінгі дауларды шешудің тиімді құралы ретінде қолданылып келеді. Өзбекстанда инвестициялық даулар міндетті түрде медиаторлардың қатысуымен қаралады. Түркияда 7 түрлі азаматтық даулар бойынша міндетті ақпараттық әңгіме өткізіледі. Қырғызстанда Үкімет қаулысымен медиацияны дамыту тұжырымдамасы қабылданған, оған сотқа дейін медиатормен міндетті ақпараттық әңгіме өткізу, Біріккен медиаторлар палатасын құру сияқты мәселелер енгізілген.

2. Әр облыста әлеуметтік тұрғыдан осал топтарға заңдық және медиативтік көмек көрсету орталықтарын ашу қажеттілігі бар. Мұндай азаматтар медиаторлардың қызметіне ақша төлеуге мүмкіндігі жоқ. Бұл орталықтар мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстар, гранттар немесе басқа көздер есебінен жұмыс істей алады. Бұл шара теңсіздікті азайту сияқты Тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізуге ықпал етеді. Әсіресе бұл банк және микрокредиттік қатынастар саласындағы дауларды шешуде өзекті.

3. Медиация және қоғамдық келісімді сақтау саласында мемлекеттік бағдарламаны немесе медиативтік-құқықтық көмек тұжырымдамасын әзірлеу және қабылдау қажет, оған барлық жергілікті атқарушы органдар, сот және басқа мемлекеттік органдар, кәсіби және қоғамдық медиаторлар, сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясы тартылуы тиіс. Бұл мәселе қазіргі саяси турбуленттік жағдайында ерекше маңызды, бізге даулар мен келіспеушіліктердің алдын алу шаралары қажет. Экономикалық қиындықтар мен әлеуметтік-саяси даулар мемлекеттің деңгейінде дауларды шешу жүйесін жасауды талап етеді. Медиация мен медиативтік тәсілдің әлеуеті өте жоғары.

4. Қолданыстағы заңнама мемлекеттік орган қатысатын медиацияны нақты реттемейді. Әкімшілік процессуалдық кодекс, Азаматтық процессуалдық кодекс және «Медиация туралы» заңның қазіргі редакциясы бұл мәселеде нақты жауап бермейді, бұл құқық нормаларын дұрыс қолданбауға немесе медиациялық келісімдердің салдарына әсер етуі мүмкін. Сондықтан кәсіби медиаторлардың мемлекеттік органдар қатысатын медиация жүргізу мүмкіндігін заңнамаға енгізу ұсынылады.

5. Сот төрешілері мен қоғамдық медиаторлардың ақысыз қызмет көрсету мәселесін қарау қажет. Сот төрешілерінің қызметі бюджеттік қаражат есебінен жүзеге асырылады және барлық азаматтық даулар бойынша қолданылады. Мұндай тәсіл даулардың кәсіби медиаторларға жүгінуге қызығушылығын төмендетеді, кәсіби медиацияның дамуын тежейді. Осы себепті:

   • судья-медиатор қызметін жою немесе заңнамаға өзгерістер енгізу;

   • судья-примирительдерді «Медиация туралы» заңнан шығару;

   • зейнеттегі судьялардың автоматты түрде медиатор болуына жол бермеу;

   • арнайы оқудан өтпеген қоғамдық медиаторлардың қызметін шектеу немесе нақты шарттармен реттеу.

6. Медиаторлардың біліктілігін арттыру. 2021 жылы «Медиация туралы» заңға кәсіби дамуды міндеттеу енгізілді, бірақ нақты талаптар мен жауапкершілік көрсетілмеген. Сонымен қатар тренер-медиаторлардың статусын реттеу қажет.

7. Кәсіби медиаторларға салықтық жүктемені жеңілдету. Медиация – әлеуметтік қызмет, сондықтан салық және міндетті төлемдерді қайта қарау қажет. Қазіргі таңда медиаторлар 6 түрлі салық төлейді, бұл халықаралық тәжірибеге қарағанда жоғары.

8. Медиатор ұйымдарының реестрін мемлекеттік орган жүргізуі қажет. Қазіргі уақытта сайтта екі түрлі реестр бар, бұл техникалық түзетуді қажет етеді.

9. Медиация институтын дамыту бойынша координация үшін Біріккен ұлттық медиаторлар палатасын немесе медиаторлар ассоциациясын құру ұсынылады. Бұл медиаторлардың мәртебесін күшейтіп, координацияны жеңілдетеді.

10. Медиациялық келісімдерді орындау мәселелері бойынша Сингапур конвенциясын жүзеге асыру үшін заңнамаға өзгерістер енгізу.

11. Қазақстанның IQMed халықаралық медиаторлар ұйымына қатысу мәселесін қарастыру.

12. Медиация институтын Әділет министрлігінің құзыретіне беру. Бұл тәжірибе барлық СНГ және шетел елдерінде қолданылады.

13. Медиация институтын халық арасында насихаттау, азаматтарды баламалы дауларды шешу жолдары туралы хабардар ету.

Сонымен қатар, «Құрылымдық емес ұйымдар туралы» заңнан медиатор ұйымдарын кәсіби және өздігінен реттелетін ұйымдар ретінде шығару қажет.